هیدروسفالی یا آب اوردن مغز در کودکان و بزرگسالان

هیدروسفالی به معنای تولید مایع در حفره‌های (بطن‌های) مغز است. وجود مایع زیاد در مغز باعث افزایش اندازه و بزرگ شدن ‌بطن‌ها شده و به مغز فشار وارد می‌کند.

معمولا مایع مغزی نخاعی در بطن‌ها جریان یافته و مغز و ستون فقرات را در بر می‌گیرد. اما فشار حاصل از افزایش مایع مغزی نخاعی ناشی از بیماری هیدروسفالی به بافت‌های مغز آسیب رسانده و باعث اختلالات بسیاری در عملکرد مغز می‌شود.

هرچند افراد در هر سنی ممکن است به بیماری هیدروسفالی مبتلا شوند، اما نوزادان و افراد مسن‌تر بیشتر به هیدروسفالی مبتلا می‌شوند. پزشک می‌تواند با انجام جراحی، سطح مایع مغزی نخاعی موجود در مغز را به حالت طبیعی برگرداند. برای کنترل علائم و اختلالات عملکردی ناشی از هیدروسفالی روش‌های مختلفی وجود دارد.

هیدروسفالی یا آب آوردن مغز

عوارض افزایش مایع مغزی نخاعی

عوارض طولانی مدت هیدروسفالی بسیار زیاد هستند و معمولا پیش‌بینی عوارض کار دشواری است. اگر هیدروسفالی تا زمان تولد پیشرفت کرده باشد، باعث اختلالات ذهنی و رشدی و معلولیت‌های فیزیکی خواهد شد. در مواردی که فرد به هیدروسفالی خفیف مبتلا باشد، پس از درمان مناسب، عوارض بسیار کمی باقی خواهند ماند.

معمولا بیمارانی که حافظه یا قدرت تفکر خود را از دست می‌دهند، به راحتی بهبود پیدا نمی‌کنند و پس از درمان نیز برخی از علائم برای همیشه باقی می‌ماند. بسیاری از بیماران مبتلا به هیدروسفالی با کمک متخصص می‌توانند زندگی بهتر و محدودیت‌های کمتری داشته باشند.

هیدروسفالی چگونه ایجاد می‌شود؟

هیدروسفالی در اثر عدم تعال بین مقدار مایع مغزی نخاعی تولید شده و مقدار مایع مغزی نخاعی جذب شده توسط جریان خون ایجاد می‌شود. مایع مغزی نخاعی توسط بافت‌های داخلی بطن‌های مغز تولید می‌شود.

مایع مغزی نخاعی از طریق کانال‌های اتصال، بین بطن‌ها جریان یافته و در نهایت به اطراف مغز و نخاع می‌رود. مایع مغزی نخاعی توسط رگ‌های خونی بافت‌های نزدیک به پایه مغز جذب می‌شود.

مایع مغزی نخاعی با انجام موارد زیر نقش مهمی در عملکرد مغز دارد:

• شناور نگه داشتن مغز؛ وجود مایع مغزی نخاعی باعث می‌شود مغز، که نسبتا سنگین است، در درون جمجمه شناور بماند.
• جلوگیری از آسیب به مغز
• حذف مواد زائد ناشی از متابولیسم مغز
• حرکت به عقب و جلو بین حفره مغز و ستون فقرات به منظور حفظ فشار ثابت در مغز و جبران تغییرات فشار خون در مغز

علت آب آوردن مغز چیست؟

علت اب آوردن مغز یکی از موارد زیر است:

• انسداد
• جذب نامناسب
• تولید بیش از حد مایع مغزی نخاعی

انسداد

رایج‌ترین علت زیاد شدن مایع مغز وجود یک انسداد در جریان طبیعی مایع مغزی نخاعی، از یک بطن به بطن دیگر یا از بطن‌ها به فضای اطراف مغز، می‌باشد.

جذب نامناسب

مورد دیگری که زیاد رایج نیست وجود مشکل در مکانیسم‌های جذب مایع مغزی نخاعی توسط رگ‌های خونی است. این مشکل معمولا در اثر التهاب بافت‌های مغز به علت ضربه یا بیماری است.

تولید بیش از حد مایع مغزی نخاعی

در موارد نادر، مکانیسم‌های تولید مایع مغزی نخاعی بیش از حد طبیعی و بیش از مقدار قابل جذب، مایع تولید می‌کنند.

در بسیاری از موارد، علت اصلی ایجاد هیدروسفالی مشخص نیست. اما برخی از مشکلات رشدی و پزشکی در ایجاد و یا تحریک هیدروسفالی موثر هستند.

علت هیدروسفالی در جنین و بزرگسالان

علت هیدروسفالی جنین شامل موارد زیر است:

• رشد غیر طبیعی سیستم اعصاب مرکزی که مانع جریان مایع مغزی نخاعی می‌شود.
• خونریزی در یکی از بطن‌ها که در اثر تولد نوزاد نارس اتفاق می‌افتد.
• عفونت‌های رحم در دوران بارداری، مانند سفلیس یا سرخچه، که باعث التهاب بافت‌های مغز جنین می‌شد.

موارد دیگر که باعث ابتلا به هیدروسفالی در هر سنی می‌شوند عبارتند از:

• آسیب یا تومور مغزی یا نخاعی
• عفونت سیستم اعصاب مرکزی، مانند مننژیت یا اوریون باکتریایی
• خونریزی مغز در اثر سکته مغزی یا ضربه به سر
• وارد شدن آسیب‌های دیگر به مغز

علائم هیدروسفالی چیست؟

شایع‌ترین علائم هیدروسفالی در کودکان عبارت است از:

• بزرگی غیر طبیعی سر
• افزایش ناگهانی اندازه‌ی سر
• برآمدگی یا نقاط نرمی روی ملاج
• استفراغ
• خواب آلودگی
• بد خلقی، حساسیت و زودرنجی
• تغذیه نامناسب
• تشنج
• ثابت شدن چشم‌ها به طرف پایین
• کاهش رشد، کاهش قدرت و تون عضلانی و کاهش حساسیت به لمس
• اختلال در مهارت‌های کسب شده مانند راه رفتن یا صحبت کردن

علائم هیدروسفالی در بزرگسالان (افراد بالای ۶۰ سال) شامل موارد زیر است:

• بی اختیاری یا تکرر ادرار
• از دست دادن حافظه
• از دست رفتن مداوم قدرت تفکر و استدلال
• اختلال در راه رفتن، که معمولا با احساس گیر کردن پا یا کشیدن پا روی زمین همراه است.
• عدم تعادل و هماهنگی
• انجام حرکات به صورت آرام‌تر از حد طبیعی

روش تشخیص هیدروسفالی چگونه است؟

تشخیص بیماری هیدروسفالی معمولا بر اساس موارد زیر انجام می‌شود:

1. معاینه عصبی
2. تصویربرداری از مغز

تشخیص هیدروسفالی

تشخیص آب آوردن مغز از طریق معاینه عصبی

نوع معاینه عصبی به سن بیمار بستگی دارد. متخصص مغز و اعصاب سوالاتی از بیمار پرسیده و معاینات نسبتا ساده‌ای انجام می‌دهد تا موارد زیر را بررسی کند. این معاینات عبارتند از:

• وضعیت عضلانی
• وضعیت حسی
• وضعیت حرکتی
• وضعیت روانی

معاینه وضعیت عضلانی

مواردی که در طی معاینه وضعیت عضلانی بررسی می‌شوند شامل موارد زیر است:

1. عکس العمل‌ها
2. قدرت عضلانی
3. تنوس ماهیچه‌ای یا تون عضلانی

معاینه وضعیت حسی

مواردی که در طی معاینه وضعیت حسی بررسی می‌شوند شامل موارد زیر است:

1. حس لامسه
2. حرکات چشم و بینایی
3. شنوایی

معاینه وضعیت حرکتی

مواردی که در طی معاینه وضعیت حرکتی بررسی می‌شوند شامل موارد زیر است:

1. هماهنگی
2. تعادل

معاینه وضعیت روانی

مواردی که در طی معاینه وضعیت روانی بررسی می‌شوند شامل موارد زیر است:

1. وضعیت ذهنی
2. وضعیت روانی

تشخیص افزایش مایع مغزی از طریق تصویربرداری از مغز

تصویربرداری از مغز می‌تواند بزرگی ناشی از ازدیاد مایع مغزی نخاعی را نشان دهد. همچنین از تصویربرداری مغز برای تعیین علل هیدروسفالی یا دیگر علل ایجاد علائم نیز استفاده می‌شود. روش‌هایی که برای تصویربرداری از مغز استفاده می‌شوند عبارتند از:

• اولتراسوند
• ام آر آی
• سی تی اسکن

اولتراسوند

تصویربرداری اولتراسوند، که از امواج صوتی با فرکانس بالا برای تهیه تصویر استفاده می‌کند، برای ارزیابی اولیه در نوزادان استفاده می‌شود زیرا روشی نسبتا ساده و کم خطر است. دستگاه اولتراسوند روی ملاج نوزاد قرار داده می‌شود. از اولتراسوند برای تشخیص هیدروسفالی قبل از تولد و در حین انجام معاینات منظم بارداری نیز استفاده می‌شود.

ام آر آی

در ام آر آی با استفاده از امواج رادیویی و میدان مغناطیسی، تصاویر مقطعی یا سه بعدی از مغز تهیه می‌شود. ام آر آی روشی بدون درد اما پر سر و صدا است و در حین انجام آن بیمار باید آرام دراز بکشد.

برخی مواقع ام آر آی تا یک ساعت نیز طول می‌کشد و باید برای کودکان از یک داروی آرامبخش ضعیف استفاده شود. اما در برخی از بیمارستان‌ها از ام آر آی سریع استفاده می‌شود که حدود پنج دقیقه طول می‌کشد و نیاز به داروی آرامبخش ندارد.

سی تی اسکن

سی تی اسکن یک روش خاص با استفاده از اشعه ایکس است که تصاویر مقطعی از مغز تهیه می‌کند. تصویربرداری به روش سی تی اسکن بدون درد بوده و ۲۰ دقیقه طول می‌کشد. در سی تی اسکن نیز کودکان باید آرام دراز بکشند، بنابراین از داروی آرامبخش ضعیفی برای کودکان استفاده می‌شود. معمولا فقط در موارد اورژانسی از سی تی اسکن برای هیدروسفالی استفاده می‌شود.

روشهای درمان هیدروسفالی

برای درمان هیدروسفالی یکی از دو روش جراحی که در زیر آمده استفاده می‌شود:

1. شانت
2. ونتریکولوستومی اندوسکوپیک بطن سوم

درمان هیدروسفالی با استفاده از شانت

رایج‌ترین روش درمان هیدروسفالی در نوزادان و بزرگسالان انجام جراحی و گذاشتن یک دستگاه جاذب مایع اضافی به نام شانت، است. در این جراحی از یک لوله بلند و انعطاف‌پذیر که دریچه‌ای نیز دارد برای تنظیم مقدار و جهت جریان مایع مغزی نخاعی استفاده می‌شود.

یک سر شانت در یکی از بطن‌های مغز قرار داده می‌شود. سپس سر دیگر لوله در قسمت دیگری از بدن که می‌تواند مایع اضافی را جذب کند، مانند شکم یا یکی از حفره‌های قلب، گذاشته می‌شود. معمولا افراد مبتلا به هیدروسفالی باید تمام عمرشان از شانت استفاده کنند و شانت نیز باید به طور منظم کنترل و بررسی شود.

جراحی ونتریکولوستومی اندوسکوپیک بطن سوم

ونتریکولوستومی اندوسکوپیک بطن سوم یک روش جراحی است که برای برخی از افراد مورد استفاده قرار می‌گیرد. در حین انجام جراحی ونتریکولوستومی اندوسکوپیک بطن سوم، جراح از یک دوربین ویدئویی کوچک برای مشاهده‌ی کامل مغز استفاده کرده و شکافی در پایین یکی از بطن‌ها یا بین دو بطن ایجاد می‌کند تا بتواند مایع مغزی نخاعی را به بیرون از مغز هدایت کند.

عوارض جراحی هیدروسفالی

هر دو روش جراحی که در بالا توضیح داده شد عوارضی نیز دارند. استفاده از شانت به دلیل عفونت، انسداد یا اختلال در عملکرد شانت باعث عدم جذب مایع مغزی نخاعی یا جذب نامنظم مایع مغزی نخاعی می‌شود.

عوارض روش ونتریکولوستومی اندوسکوپیک بطن سوم شامل خونریزی و عفونت است. هر گونه مشکلی که به وجود آید نیاز به توجه سریع، جراحی مجدد و یا سایر اقدامات درمانی دارد.