ویروس شناسی به مطالعه ویروس‌ها و عوامل شبه ویروس، طبقه بندی ویروس‌ها، خواص تولید بیماری، کشت و ژنتیک ویروس‌ها می‌پردازد. ویروس شناسی اغلب بخشی از میکروبیولوژی یا آسیب شناسی محسوب می‌شود. در سال‌های اولیه ویروس شناسی، این رشته به پیشرفت در علوم شیمیایی و فیزیکی وابسته بود. با این حال، ویروس‌ها به زودی به ابزارهایی برای بررسی فرایندهای بیوشیمیایی اولیه سلول‌ها تبدیل شدند. به طور سنتی ویروس‌ها در زمینه‌ای نسبتاً منفی به عنوان عوامل مسئول بیماری‌هایی که باید کنترل یا حذف شوند، در نظر گرفته می‌شوند.
باید گفت که ویروس‌ها نیز دارای خواص مفید خاصی هستند که می‌توان از آن‌ها برای اهداف مفید استفاده کرد، همانطور که در ژن درمانی و واکسینولوژی مشهود است. در کشور ما در حال حاضر رشته ویروس‌شناسی در دو سطح کارشناسی ارشد و دکترا به صورت ناپیوسته وجود دارند که بعد از قبولی در کنکور وزارت بهداشت افراد می‌توانند به عنوان دانشجویان ارشد و دکترای ویروس‌شناسی پزشکی به تحقیق و مطالعه بپردازند. در ادامه به بررسی هر دو مقطع کارشناسی ارشد و دکترای ویروس‌شناسی می‌پردازیم.
کارشناسی ارشد و دکترای ویروس شناسی
رشته کارشناسی ارشد ویروس شناسی پزشکی عبارت از تربیت دانش آموختگانی است که بتوانند در ابعاد آموزشی در دانشگاه‌ها و پژوهشکده‌ها، مراکز پژوهشی و خدماتی تشخیصی در جهت کنترل و پیشگیری بیماریی‌های ویروسی با متخصصان مربوطه همکاری کرده و تحت نظارت و مسئولیت آنان برای دانشجویان و بیماران انجام وظیفه کنند. با تربیت این نیروها فرآیند تشخیص بیماری‌ها و همچنین پیشگیری از اشاعه عفونت‌های ویروسی در جامعه امکان‌پذیر خواهد بود و کارشناسان ارشد ویروس‌شناسی در جهت سلامت جامعه نقش مؤثری ایفا خواهند کرد. بنابراین دانش آموختگان این رشته و مقطع به صورت آموزشی، پژوهشی مشاوره‌ای و تشخیصی خواهد بود.
در جایگاه آموزشی در واحدهای عملی آزمایشگاه و قسمت‌های تکنیکی به صورت تئوری و عملی به دانشجویان مقطع لیسانس آموزش می‌دهند. نگه‌داری از دستگاه‌ها و تجهیزات بخش ویروس‌شناسی و استفاده صحیح از آن‌ها را به دانشجویان اموزش می‌دهند. اصول و استانداردهای ایمنی حفاظت فردی و پیشگیرانه از ابتلا به بیماری‌های ویروسی را به دانشجویان و کارکنان مراکز آموزشی، پژوهشی و تشخیصی آموزش می‌دهند.
در جایگاه پژوهش‌گر در انجام پروژه‌ها و طرح‌های پژوهشی زیر نظر اساتید مربوطه همکاری خواهند کرد. به منظور ارتقای سلامت جامعه در پژوهش‌های شناخت ویروس‌ها نقش ایفا می‌کنند. می‌توانند در طرح‌های کنترل و پیشگیری از بیماری‌های ویروسی همکاری کنند و همچنین با مطالعات روزمره از روش‌های نوین مطالعه ویروس‌ها آگاهی یابند. در جایگاه تشخیصی می‌توانند در راه اندازی روش‌های جدید تشخیصی و نظارت بر کیفیت انجام آزمایشات نقش داشته باشند. همچنین می‌توانند در زمینه تشخیص آزمایشگاهی و کنترل ابتلای ویروسی با مراکز بهداشتی در داخل و خارج از کشور همکاری داشته باشند.
در رابطه با دوره دکترای ویروس شناسی پزشکی می‌توان گفت که در دهه 90 میلادی انجمن ویروس شناسی در آمریکا تشکیل شد و به دنبال آن پژوهشکده‌های متعددی در کشورهای مختلف تشکیل شدند که به تدریس دوره‌های مختلف و آموزش دانشجویان دکترای ویروس شناسی مشغول شدند. در ایران نیز در اوایل دهه 70 شمسی شرایط تربیت دانشجویان در مقطع دکتری رشته ویروس شناسی پزشکی فراهم شد.
دانشجویان دکتری تخصصی ویروس شناسی پزشکی طی دوره آموزشی خود که بین ۳ تا ۵ سال است اطلاعات لازم در مورد ویژگی‌های ویروس‌ها، ساختمان، ماهیت و روش تکثیر، عفونت‌زایی، اپیدمیولوژی، تعیین هویت، همچنین کمک به کنترل، پیشگیری و درمان بیماری‌های ویروسی و نیز نقش آن‌ها در بیولوژی سلولی – مولکولی را فرا می‌گیرند تا توانایی انجام فعالیت‌های آموزشی، پژوهشی، تشخیصی و سایر خدمات مربوط به رشته خود را فرا گیرند. وظایف دانش آموختگان دکترای رشته ویروس شناسی پزشکی شامل موارد زیر است:
آموزش نظری و عملی ویروس شناسی پزشکی به دانشجویان رشته‌های علوم پزشکی
آموزش اصول ایمنی زیستی به گروه‌های در معرض خطر
مشارکت در طرح‌های پژوهشی ملی و منطقه‌ای در زمینه ویروس شناسی
گزارش نتایج حاصله از انجام آزمایش‌های مرتبط با بیماری‌های ویروسی
راه اندازی روش‌های جدید تشخیصی و نظارت بر کیفیت انجام آزمایش‌های ویروسی
مشارکت در تولید واکسن‌های جدید ویروسی
نظارت بر ارتقاء کیفیت واکسن‌های موجود در زمینه بیماری‌های ویروسی
مشارکت در تولید کیت‌ها، مواد و تجهیزات آزمایشگاهی مرتبط با ویروس‌ها
ارائه خدمات مشاوره‌ای در زمینه تشخیص و کنترل بیماری‌های ویروسی در جامعه
تشخیص آزمایشگاهی و ارائه نتایج آن به پزشک معالج و مسئولین نظام سلامت
همکاری با پارک‌های علمی و فناوری و شرکت‌های دانش بنیان
دروس امتحانی کنکور دکترای ویروس شناسی شامل زیست شناسی سلولی – مولکولی با ضریب ۱، ویروس شناسی پزشکی با ضریب ۴ و استعداد تحصیلی با ضریب ۱ است. باید گفت که تنها فارغ التحصیلان رشته ارشد ویروس شناسی قادر به شرکت در آزمون دکترای این رشته بوده و ارشد سایر رشته‌های مرتبط امکان شرکت در آزمون دکترای این رشته را ندارند.
دروس و کتاب های ویروس شناسی کدام ها هستند؟
مطابق آئین نامه دوره کارشناسی ارشد ناپیوسته مصوب شورای عالی برنامه ریزی علوم پزشکی تعداد کل واحدهای این دوره 32 واحد، شامل 18 واحد دروس اختصاصی اجباری، 6 واحد دروس اختصاصی اختیاری و 8 واحد پایان نامه است. دانشجو موظف است علاوه بر گذراندن واحدهای دوره با تشخیص گروه آموزشی و تائید شورای تحصیلات تکمیلی دانشگاه حدود ۱۱ واحد از دروس کمبود یا جبرانی (جدول الف) را نیز ممکن است بگذرانند. در ادامه دروس اختصاصی کارشناسی ارشد ویروس شناسی را نام برده ایم.
زیست شناسی مولکولی
ویروس شناسی عمومی
ویروس شناسی عملی ۱
ویروس شناسی عملی ۲
ویروس شناسی سیستماتیک ۱
ویروس شناسی سیستماتیک ۲
شناخت میکروسکوپ الکترونی
مباحث خاص در ویروس شناسی
باکتری شناسی پزشکی
سمینار
ایمنی شناسی
همچنین دروس اختیاری کارشناسی ارشد ویروس شناسی شامل موارد زیر هستند:
بیوانفورماتیک
ژنتیک میکروارگانیسم‌ها
اپیدمیولوژی
زیست ایمنی
تعداد کل واحد های درسی دوره دکترای ویروس شناسی پزشکی شامل 19 واحد دروس اختصاصی اجباری، 6 واحد دروس اختصاصی اختیاری، 24 واحد پایان نامه است. دانشجویان علاوه بر واحدهای گفته شده، با تشخیص گروه آموزشی و تایید شورای تحصیلات تکمیلی دانشگاه لازم است حداکثر 16 واحد از دروس کمبود یا جبرانی را نیز بگذرانند. درس‌هایی که دانشجویان رشته دکترای ویروس شناسی پزشکی در دانشگاه‌ها لازم است آن‌ها را مطالعه کنند در ادامه لیست شده اند. دروس کمبود یا جبرانی این رشته شامل موارد زیر هستند:
آمار حیاتی
اصول اپیدمیولوژی
حیونات آزمایشگاهی و نگه‌داری از آن‌ها
روش‌های نوین در بیوشیمی
روش تحقیق
روش تدریس
اخلاق پزشکی
ویروس شناسی عمومی
ویروس شناسی سیستماتیک 1
ویروس شناسی سیستماتیک 2
سیستم‌های اطلاع رسانی پزشکی
در ادامه دروس اجباری این رشته لیست شده اند.
ویروس شناسی عمومی نوین
زیست شناسی سلولی مولکولی
ویروس شناسی عملی 1
ویروس شناسی پیشرفته یک
ویروس شناسی پیشرفته دو (RNA ویروس‌ها )
ویروس شناسی عملی 2
سمینار
دروس اختیاری دوره دکتری تخصصی رشته ویروس شناسی پزشکی شامل موارد زیر هستند:
مباحث خاص در ویروس شناسی
میکروسکوپ الکترونی
ویروس شناسی بالینی
بیوانفورماتیک
روش‌های تدوین مقالات علمی
ایمونولوژی ویروس‌ها
در ادامه کتاب های ویروس شناسی منبع و کتاب‌های ویروس شناسی تدریس شده در دانشگاه‌های ایران را معرفی می‌کنیم.
کتاب ویروس شناسی پزشکی جاوتز
نام اصلی این کتاب میکروب شناسی جاوتز است که نوشته جاوتز و ملنیک بوده و در ایران ترجمه شده است. این کتاب توسط داوطلبین کنکور ارشد و دکترا و همچنین دانشجویان ویروس شناسی پزشکی مورد مطالعه قرار می‌گیرد. میکروب شناسی جاوتز از جامع‌ترین و معتبرترین کتاب‌هایی است که در زمینه‌ی میکروب شناسی به چاپ رسیده است. یکی از فصول این کتاب به طور کامل به ویروس شناسی اختصاص دارد و به همین دلیل جزو کتاب های ویروس شناسی نیز دسته بندی می‌شود. این کتاب جایگاه ویژه‌ای را در بین محققان، اساتید و دانشجویان دارد و نه تنها عوامل عفونی بیماری‌زا و بیماری‌های آن را توصیف می‌کند بلکه اصول پایه‌ی میکروب شناسی، متابولیسم، فیزیولوژی، ژنتیک، ایمنی شناسی، باکتری شناسی، ویروس شناسی، انگل شناسی و قارچ شناسی را مورد بررسی قرار می‌دهد.
کتاب ویروس شناسی پزشکی مورای
نام اصلی این کتاب میکروب شناسی پزشکی است و بین دانشجویان و داوطلبان کنکور به نام کتاب ویروس شناسی مورای شناخته شده است. افراد برای درک کامل و مرتبط با میکروب‌شناسی پزشکی و بیماری‌های آن‌ها، به میکروبیولوژی پزشکی مراجعه می‌کنند. در این کتاب که توسط پاتریک مورای، کِن روزنتال و مایکل فالِر نوشته شده است انواع مباحث پایه‌ای اولیه، ایمونولوژی، تشخیص آزمایشگاهی، باکتری شناسی، ویروس شناسی، قارچ شناسی و انگل شناسی پوشش داده شده است.
همچنین در این کتاب سوالات مرور شده در پایان هر فصل، علوم پایه را با مباحث پزشکی مرتبط می‌سازد تا به شما در درک ارتباط بالینی ارگانیسم‌های مورد بررسی کمک کند. به علاوه اپیدمیولوژی، تشخیص و درمان بیماری‌های عفونی را نشان می‌دهد و یک رویکرد بالینی برای یادگیری را تقویت می‌کند. این کتاب با تصاویر رنگی و جدول‌های مناسب به داوطلبان در مطالعه و مرور مواد امتحانی خود در کنکور یا در کلاس درس کمک خواهد کرد.
کتاب ویروس شناسی پزشکی زینسر
این متن کلاسیک در حدود 1200 صفحه، بحث‌های سیستماتیک در زمینه‌های باکتری شناسی، ایمونولوژی، ویروس شناسی، قارچ شناسی و انگل شناسی را ارائه می‌دهد. نام اصلی کتاب میکروبیولوژی زینسر بوده و به وضوح یک متن دانشجویی است و یک کتاب مرجع نیست. با گستره و اندازه آن، بسیاری از بحث‌ها محدود است. در واقع بخش ویروس شناسی کتاب میکروبیولوژی زینسر توسط دکتر امیر قائمی، کسری احمدی و آوا بهروزی به صورت جداگانه کتاب ویروس شناسی پزشکی زینسر نام گرفته است.
کتاب ویروس شناسی دکتر خلیلی
کتاب جامع ویروس شناسی دکتر خلیلی که ویژه دانشجویان و داوطلبان کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترای تخصصی (PhD) طراحی شده است با ۳۹۲ صفحه به صورت مصور و همراه با نمودارها و جداول مطالب را به صورت خوانا برای مخاطب بیان کرده است. کتاب ویروس شناسی پزشکی دکتر خلیلی شامل ۳۰ فصل مختلف است که مطالبی از قبیل کلیات ویروس شناسی، انواع ویروس‌های DNA دار و RNA دار، ویروس‌های منتقله از طریق بندپایان و جوندگان، ویروس‌های سرطان‌زا و پریون‌ها را پوشش داده است.
کتاب ویروس شناسی پزشکی دکتر خلیلی از کتاب های ویروس شناسی تالیفی و منبعی بسیار کاربردی و مفید با توجه به نیاز دانشجویان و دانش‌پژوهان بوده و برای اولین بار یک مجموعه کامل در مورد مطالب پایه و بالینی ویروس‌شناسی منتشر شده با زبان فارسی است. این کتاب در مورد خانواده‌های مختلف ویروسی و با تاکید بر مکانیسم‌های همانندسازی ویروس‌ها نقش مهمی در ارتقاء دانش علمی و تجربی دانشجویان و علاقه‌مندان در این زمینه داشته است. مباحث مطرح شده در این کتاب به گونه‌ای تدوین شده‌اند که نیاز دانشجویان جهت مطالعه برای تحصیلات تکمیلی و کلیه مقاطع دانشگاهی در رشته‌های مختلف پزشکی، ویروس‌شناسی، میکروب‌شناسی، دامپزشکی و سایر رشته‌های مرتبط را برآورده می‌سازد.
علاوه بر کتاب‌های ویروس شناسی تخصصی دانشجویان ارشد و دکترای رشته ویروس شناسی پزشکی نیاز به مطالعه کتاب‌های مرتبط دیگری از جمله علوم سلولی – مولکولی، باکتری شناسی پزشکی، بیوانفورماتیک، ژنتیک میکروارگانیسم‌ها، اپیدمیولوژی و زیست ایمنی در طول دوره تحصیل خود و همچنین مطالعه و آمادگی بهتر و بیشتر برای کنکور دارند. با این تفاسیر کتاب‌های دانشگاهی دیگری را در ادامه معرفی کرده ایم که برای همه دانشجویان رشته ویروس شناسی پزشکی کاربردی و مفید هستند.
کتاب زیست شناسی سلولی و مولکولی لودیش
ریشه زیست شناسی در درک مولکول‌های درون سلول‌ها و فعل و انفعالات بین آن‌ها و موجودات غیر سلولی دیگر از جمله ویروس‌ها است که امکان ایجاد موجودات چند سلولی را فراهم می‌آورد. هرچه بیشتر با ساختار، عملکرد و توسعه موجودات مختلف آشنا شویم، بیشتر می‌فهمیم که تمام فرایندهای زندگی شباهت‌های قابل توجهی را با هم از خود نشان می‌دهند. زیست شناسی سلولی – مولکولی بر روی ماکرومولکول‌ها و واکنش‌های مورد مطالعه بیوشیمیست‌ها، فرآیندهای توصیف شده توسط زیست شناسان سلولی و مسیرهای کنترل ژن که توسط زیست شناسان مولکولی و ژنتیک شناسان مشخص شده است، متمرکز است. در این دوران دو نیروی جمع آوری کننده اطلاعات بیولوژی سلولی مولکولی را تغییر خواهند داد: ژنومیکس یعنی توالی کامل DNA بسیاری از موجودات زنده و پروتئومیکس به معنی آگاهی از تمام اشکال و عملکردهای احتمالی پروتئین‌ها.
همه مفاهیم زیست شناسی سلولی – مولکولی همچنان از آزمایش‌ها نشأت می‌گیرند و ابزارهای تجربی قدرتمندی که امکان مطالعه سلول‌ها و موجودات زنده را در سطح تفکیک پذیری بالاتر و هرچه بیشتر فراهم می‌کند به طور مداوم در حال توسعه هستند. در ویرایش چهارم این کتاب، نویسندگان به وضعیت فعلی زیست شناسی سلولی – مولکولی پرداخته اند که برای دانشجویان گرایش‌های مختلف زیست شناسی و همچنین رشته ویروس شناسی پزشکی در زمینه مطالعه ویروس‌ها و فعل و انفعالات آن‌ها در داخل انواع سلول‌های پروکاریوتی و یوکاریوتی بسیار مفید است.
کتاب ژنتیک میکروارگانیسم ها
این کتاب که از کتاب‌های مرجع دانشگاهی برای رشته ویروس شناسی پزشکی و سایر رشته‌های زیست شناسی و ژنتیک است با بیانی شیوا در ۱۰۲ صفحه به بیان هر آنچه درباره ژنتیک ارگانیسم‌های میکروسکوپی از جمله باکتری‌ها و ویروس‌ها لازم است می‌پردازد. این کتاب توسط دپارتمان زیست‌شناسی انتشارات مهرپویا مهراس به زبان فارسی منتشر شده است.
کتاب بیوانفورماتیک سلولی و مولکولی
بیوانفورماتیک به معنی استفاده از فناوری اطلاعات به منظور تجزیه و تحلیل داده‌های زیستی است. بیوانفورماتیک زیر شاخه‌ای از زیست شناسی و علوم رایانه است که به کسب، ذخیره، تجزیه و تحلیل و انتشار داده‌های بیولوژیکی، اغلب توالی‌های DNA و اسیدهای آمینه مربوط می‌شود. بیوانفورماتیک از برنامه‌های رایانه‌ای برای کاربردهای مختلف از جمله تعیین عملکرد ژن و پروتئین، ایجاد روابط تکاملی و پیش بینی شکل‌های سه بعدی پروتئین‌ها استفاده می‌کند. در کتاب بیوانفورماتیک سلولی و مولکولی که می‌تواند مرجع برای واحد بیوانفورماتیک و جزو کتاب های ویروس شناسی پزشکی باشد نویسنده طی ۱۵ فصل به بررسی سر فصل‌های مختلفی از جمله تکنولوژی امیکس و انفورماتیک پزشکی، پایگاه‌های اطلاعاتی اسیدهای نوکلئیک، هم ردیفی توالی‌ها، ترنسکریپتومیکس، کار با RNA و پیشگویی ساختار آن و تنوع های ژنتیکی پرداخته است.
آمار بازدید